Historio de Esperanto-movado estas tre interesa kaj ankoraŭ havas multe da enigmoj.
Kelkaj samideanoj interesiĝis, ĉu ankoraŭ mi okupiĝas pri historio de nialanda E-movado, kaj petis, ke mi sendu al ili bibliografion de miaj prihistoriaj verkoj.
Jen elĉerpaĵo el mia letero al sekretario de IKU (kiu okazis en julio de 1995 dum UK-80 en Tampereo):
La mort-danĝera lingvo
Dum lastaj jaroj en Rusio poiomete malfermiĝas specialaj arkivejoj, "specĥranoj" [specialaj fakoj de bibliotekoj], poiomete malaperadas "blankaj makuloj" for de paĝoj de nialanda historio. Oni ekscias pri tragika sorto de milionoj da senkulpaj homoj, mortpafitaj, ĝismorte turmentitaj en Stalina
En la prelego, surbaze de novaj informoj, trovitaj en la arkivejoj kaj el aliaj fontoj, oni rakontas pri la tragika sorto de multaj sovetiaj esperantistoj, pereintaj dum amaspurigadoj fine de 1930-aj jaroj; pri procezo (kaj "procedoj") de sistematika masakro, likvidado de tuta sovetia E-movado, pri noblaj kaj malnoblaj agoj, kuraĝeco kaj malkuraĝeco, fideleco kaj perfideco. Provo de kompilado de martirologo.
1. Ĉu SAT estis sidejo de germana sekreta polico? — SENNACIULO, 1990, N2, pp. 18-19,23.
2. Esperantistaj viktimoj de stalinismo. — SENNACIULO, 1990, N9, pp. 76-78.
3. Esperanto kaj Esperanto-movado en Sovetunio. — ESPERANTO/USA, 1991, N4, pp. 7-9.
4. Li estis la unua. — SENNACIULO, 1992, N3, pp. 25, 28-30.
5. Tri renkontiĝoj kun N.K.V.D. — SENNACIULO, 1992, N5, pp. 53-55.
6. Homo de kontrastoj en kruela epoko. — ESPERANTO, 1992, N11, pp.184-185.
7. Futerfas: sorto de unu anarkiisto-esperantisto. — SENNACIECA REVUO, 1993, N121, pp. 6-10.
8. Viktor Belogorcev: tragika sorto de laboristo-esperantisto. — SENNACIECA REVUO, 1994, N122, pp. 20-24.
9. Ludmila Jevsejeva: esperantistino kaj poetino. — SENNACIECA REVUO, 1994, N122, pp. 29-31.
10. La vivo kaj morto de Vladimir Varankin (1902 — 1938). — [Budapest], "Fenikso", 1990, 32 p. k.a.
Ankaŭ kiel la prihistorian oni povus konsideri mian antaŭparolon al mondfama libro (laŭ vortoj de s-ro William AULD, «ĉefverko de E-literaturo») METROPOLITENO de Vladimir VARANKIN (La 3-a eldono, Jekaterinburg: SEZONOJ, 1992, pp.5 — 11) : "Vladimir VARANKIN kaj lia romano" kaj al jubilea eldono artikolaro de Ernest DREZEN "HISTORIAJ STUDOJ" ("Ernest DREZEN — Historiisto de Esperanto" — Jekaterinburg: SEZONOJ, 1992, pp.5-9), aperigita okaze de la 100-jara datreveno de la naskiĝo de tiu ĉi elstara gvidanto de l'sovetia E-movado.
Ankaŭ estis aliaj artikoloj, recenzoj ktp., inkluzive la ripetiĝantajn, en diversaj revuoj, gazetoj, sed mi opinias, ke tiuj ĉi estas la ĉefaj.
El la Historio de Esperanto-movado en Rusio kaj Sovetio (kelkaj gravaj datoj)
A.Kunzli
Interlinguistik und Esperanto im Zarenreich und der Sowjetjunion [Lizentiatsarbeit]
La historiaj paĝoj de E-movado en la Fora Oriento
Lins U. Disigitaj amikoj: La lasta korespondo inter Demidjuk, Nekrasov kaj Lanti
Ulrich LINS. Drezen, Lanti kaj La Nova Epoko
Mahomet Isajev. Rememoroj pri Bokarjov kaj renaskiĝo de la movado